Ánh sáng và bê tông trong kiến trúc Tadao Ando

Chủ nhân giải Pritzker Tadao Ando từng nói kiến trúc của ông luôn theo đuổi ánh sáng. Biến tấu ánh sáng phức tạp trong kiến trúc của Ando trở nên mê hoặc nhất khi khán giả cảm nhận được sự chuyển đổi tinh tế trong các công trình của ông.

Đôi khi đó là cảm giác những bức tường bê tông đang bình thản chờ đợi khoảnh khắc để lộ các chi tiết nổi bật nhất, đôi khi lại là mặt nước phản chiếu lay động các mặt phẳng rắn chắc.

Tadao đã phối hợp kiến trúc truyền thống Nhật Bản với kiến trúc chủ nghĩa hiện đại, góp phần không nhỏ vào chủ nghĩa phê phán khu vực. Bản thân ông là người luôn tìm tòi giải pháp cá nhân nhằm tôn trọng các địa điểm và bối cảnh địa phương, song các công trình nổi tiếng của Ando – Nhà thờ Ánh sáng, nhà Koshino, Đền Nước – liên kết khái niệm bản sắc khu vực với một hình ảnh hiện đại về không gian, vật liệu và ánh sáng. Các bức tường Shoji với ánh sáng khuếch tán được tái diễn giải qua bối cảnh của một nền văn hóa khác, ví dụ vòng tròn trống trên đỉnh mái vòm đền Pantheon, nơi duy nhất đưa ánh sáng tự nhiên vào trong đền. Trí tưởng tượng siêu việt của Tadao Ando đạt tới đỉnh cao khi thiết kế chuỗi không gian ánh sáng và bóng tối cho Bảo tàng Nghệ thuật Đương đại của Quỹ François Pinault ở Paris.

Bảo tàng Nghệ thuật Đương đại của Quỹ François Pinault | Ảnh © Collection Pinault Paris

Sau Thế chiến thứ 2, công dân Nhật Bản đã bị cấm xuất ngoại, nhưng vào năm 1964, lệnh cấm đã được dỡ bỏ, và Ando – khi ấy mới 24 tuổi – đã đi du lịch châu Âu qua tuyến đường sắt xuyên Siberia. Chuyến thăm La Mã, đặc biệt là sau khi được chiêm ngưỡng đền Pantheon, đã để lại ấn tượng mạnh mẽ trong Ando và khuyến khích ông tiếp tục hành nghề kiến trúc. Sinh ra và lớn lên tại một đất nước ưa chuộng bóng tối và tinh tế, chắc hẳn ánh sáng rực rỡ di chuyển dọc theo mái vòm xuống sàn nhà trong đền Pantheon hoàn toàn xa lạ với Ando. Đắm mình trong ánh sáng của shoji – những cánh cửa giấy trượt nổi tiếng – và ánh sáng ban ngày dịu nhẹ xuyên qua khu vườn và hiên nhà là những đặc điểm nổi bật ở quê nhà Ando. Ngược lại, đường cắt rõ ràng qua trung tâm ở trần đền Pantheon lại nhằm khuếch tán ánh sáng tới tối đá. Ngôi đền tràn ngập ánh sáng, nên du khách không khỏi bị chói mắt.

Nhà thờ Ánh Sáng | Ảnh © Naoya Fujii

Tuy không thể mang hình thái cổ xưa trực tiếp hòa vào kiến trúc của mình, nhưng mong muốn tạo ra một bầu không khí ấn tượng hơn được thể hiện qua rất nhiều công trình bảo tàng và nhà thờ của Ando. Nhà thờ Ánh sáng nổi tiếng ở Ibaraki, Osaka (1989) không trực tiếp vươn tới bầu trời như đền Pantheon nhưng đó thể hiện mong muốn đối đầu mạnh mẽ với bóng tối và ánh sáng trong Ando. Đó là một điều rất hiếm thấy trong kiến trúc Nhật Bản truyền thống. Ando đã tạo nên sự khác biệt với các khe thánh giá tại tường sau nhà thờ. Vốn ông muốn bỏ kính khỏi cửa như một gợi nhớ tới Đền Pantheon, nhưng khí hậu mùa đông của Nhật không cho phép.

Ngọn đồi Đức Phật | Ảnh © Hokkaido Fan Magazine

Hình ảnh nổi bật của đền Pantheon tái xuất hiện trong Ngọn đồi Đức Phật tại Nghĩa trang Makomanai Takino tỉnh Sapporo (2017). Đi theo  đường dẫn hướng tới nơi Phật tọa thiền, ta thấy vòm trời cao rộng trở thành một hào quang ấn tượng trên đầu Đức Phật, cho thấy bố cục ánh sáng, không gian và tầm nhìn xuất sắc của KTS. Vòm trời xanh bao quanh trên bức tượng trắng khổng lồ. Tường, trần và sàn bằng bê tông xám tạo nên nét đồng nhất mãnh liệt trong kiến trúc Ando. Với công trình này, Tadao Ando đã thoát khỏi những khối trắng trong kiến trúc phương Tây hiện đại.

Nhà Koshino | Ảnh © Kazunori Fujimoto

Những kẽ hở thanh lịch giữa tường và trần tạo nên một nhịp điệu ánh sáng đầy chất thơ vào ban ngày. Ban ngày, chúng chỉ là phương tiện để ánh sáng khuếch tán, phá vỡ các bề mặt bê tông và tách biệt không gian theo từ dọc sang ngang, tăng cường độ sâu không gian. Đó là một khoảnh khắc cao trào ngắn ngủi nhưng dữ dội. Những tia sáng mặt trời chạy dọc theo bức tường, qua khe hở, tạo nên sự nổi bật giữa ánh sáng và bóng tối. Nhà Koshino ở Ashiya (1984) đã thể hiện hiệu ứng này theo 2 cách, một là dọc theo tường thẳng và hai là theo tường cong mở rộng, tạo nên những dải chéo ánh sáng và bóng tối cắt ngang đầy ấn tượng. Phòng Hội nghị Vitra mang lại cảm giác tương tự với tường cong và thẳng, tại đây, ánh sáng và bóng tối đan xen khiến thời gian trở nên hữu hình.

Nhà thờ Nước | Ảnh © Ji Young Lee

Với Nhà thờ Nước, thánh giá trên cửa sổ vượt trên khoảng cách giữa hội chúng và thập tự trên mặt nước. Tùy theo hướng mà thập giá dõi theo ánh sáng mặt trời và đường bóng di chuyển lặng lẽ trên sàn nhà. Tuy nhiên, trong công trình của Ando tại Hoa Kỳ – nơi ảnh hưởng của KTS Mies van der Rohe trở nên rõ ràng hơn trong kiến trúc của ông – KTS đã không thiết kế thập giá trên cửa sổ. Nhà ở Chicago, penthouse ở Manhattan năm 1996 và khu chung cư 152 Elizabeth ở New York năm 2017 đều có cửa sở là cửa thủy tinh với đường thẳng mỏng, khiến những đường bóng đổ song song hiện rõ lên sàn nhà.

Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại Fort Worth | Ảnh © Todd Landry Photography

Một yếu tố khác cũng quan trọng không kém trong thiết kế của Ando là những mặt hồ phản chiếu đóng góp hoạt cảnh xung quanh công trình – ví dụ như Đền Komyoji ở Saijo (2000) với hồ bơi chữ nhật, hay Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại Fort Worth (2002), để tăng cường ánh sáng trong công trình, hoặc tại Langen Foundation ở Neuss, Đức (2004) nhằm tạo nên lối vào ấn tượng. Khi màn đêm buông xuống, những dãy tường bê tông phía sau mặt tiền bằng kính khiến công trình như tỏa sáng từ bên trọng, lấp lánh trên mặt ao phản chiếu. Vào ban ngày, du khách có thể tận hưởng hình ảnh phản chiếu của mái nhà dạng bê tông đúc nổi tiếng tại Fort Worth.

Ngôi đền Nước | Ảnh © Relan’s Terraces

Nằm trên đảo Awaji, Ngôi đền Nước thể hiện vũ đạo của ánh sáng một cách hoàn hảo. Trong khoảng trống giữa một bức tường thẳng và cong được đúc từ bê tông mịn, bầu trời mở rộng phía trên, ánh sáng bắt đầu tràn vào. Một con đường sỏi trắng bình tĩnh hòa vào vệt bóng trên đất, tạo nên cảnh sáng đầu tiên. Cuộc hành trình dẫn tới hồ sen tròn, nơi bầu trời được phản chiếu trên mặt nước đang gợn sóng nhẹ nhàng. Khe cửa hình chữ nhật hướng mắt vào màn tối. Những bức tường bê tông trắng để lộ màu xanh mờ nhạt của bầu trời trước khi du khách đặt chân vào vùng ánh sáng đỏ khuếch tán. Bức chắn bằng gỗ ở tầng dưới biến ánh sáng xanh mát ngày hè thành màu sáng ấm áp.

Tới khu thờ chính, một sự thay đổi khác trở nên rõ ràng: ánh sáng không tới từ phía trên mà từ phía trước, dẫn lỗi tín đồ đi theo ánh sáng vào thánh đường. Chuỗi không gian này ngưng tụ thành một cuộc hành hương vào ngôi đền – một lối đi màu trắng thanh tịnh, một hành trình vào bóng tối, rồi bật dậy với màu đỏ tươi tựa máu thể hiện sự sống.

Giáo sư kiến trúc Hoa Kỳ Henry Plummer so sánh lối đi tâm linh dẫn ngược với sự ra đời: “Hình ảnh leo ngược khỏi ánh đỏ gắt gao để trở lại với ánh sáng màu xanh mỏng manh ngoài kia, đi qua khoang tối, đi qua tử cung tiến tới không khí khô, như đang khơi dậy những hình ảnh rực rỡ vượt xa trí tưởng tượng của chúng ta.”

Theo kienviet.net