Ứng dụng họa tiết và màu sắc tranh hàng trống trong thiết kế bao bì sản phẩm lưu niệm tại Đà Nẵng cho khách du lịch

Nằm trên dải đất miền trung, với nhiều danh lam thắng cảnh, những di tích lịch sử và hệ thống khách sạn cao cấp nằm dọc theo bãi biển, với hệ thống thông tin, giao thông thuận lợi, trong những năm gần đây, Đà Nẵng đã trở thành điểm du lịch được rất nhiều khách hàng trong nước và nước ngoài lựa chọn. Cùng với việc tập trung xây dựng sản phẩm dịch vụ cao cấp, tăng chất lượng dịch vụ, tránh gây áp lực giao thông và hệ sinh thái môi trường, đồng thời giải quyết các vấn đề quy hoạch hạ tầng, quản lý ngành, phát triển nguồn nhân lực; việc phát triển các sản phẩm lưu niệm du lịch đã và đang là một chính sách thúc đẩy tiềm năng du lịch của thành phố Đà Nẵng, góp phần vào việc thu hút chi tiêu và quảng bá hình ảnh một cách hiệu quả.

Các sản phẩm lưu niệm và quà tặng hiện nay ở Đà Nẵng khá phong phú và đa dạng về mặt chủng loại, màu sắc và chất liệu như đá, đồ gỗ, thực phẩm,v.v. thể hiện được giá trị về thương mại du lịch và nhìn chung được khá nhiều khách du lịch hài lòng. Tuy nhiên ở mảng quà tặng nói chung và quà lưu niệm nói riêng, lại chưa được quan tâm về hình thức của mẫu mã bao bì, hoặc nếu có cũng chưa tạo được dấu ấn riêng và chưa thực sự gây được ấn tượng với khách du lịch.

Trong nghệ thuật tạo hình, một trong những dòng tranh độc đáo, kết tinh nhiều giá trị thẩm mỹ và tín ngưỡng của người kinh kỳ xưa là tranh dân gian Hàng Trống. Từ nội dung, hình thức đến chất liệu, tranh Hàng Trống không chỉ mang màu sắc đặc trưng riêng của Hà Nội mà còn rất Việt Nam, không bị trộn lẫn với bất cứ quốc gia nào khác. 

Một trong những giải pháp để tôn vinh và bảo tồn giá trị nghệ thuật của tranh Hàng Trống là khai thác họa tiết và màu sắc tranh Hàng Trống trong thiết kế các sản phẩm lưu niệm để đưa được những nét đẹp đặc trưng của tranh Hàng Trống vào các sản phẩm một cách đơn giản hơn, dễ tiếp cận rộng rãi hơn.

Đây là một đề tài mà các công trình nghiên cứu trước đây chưa đề cập tới. Mục đích nghiên cứu đề tài này là nhằm phân tích, tìm tòi những nét đặc trưng trong họa tiết, màu sắc của tranh Hàng Trống, từ đó kết hợp với yếu tố địa phương để ứng dụng vào việc thiết kế bao bì sản phẩm quà lưu niệm của thành phố Đà Nẵng, góp phần gìn giữ giá trị văn hóa dân tộc, đồng thời mang lại nét đẹp mới cho những gói quà lưu niệm, lưu lại dấu ấn khó quên cho khách du lịch đến Đà Nẵng nói riêng và Việt Nam nói chung.

Tranh Hàng Trống…

Tranh Hàng Trống là một loại tranh dân gian của Việt Nam, do người Hà Nội sản xuất ra, tuy được làm và bày bán ở nhiều phố khác nhau như Hàng Nón, Hàng Hòm, Hàng Quạt,v.v. nhưng mỗi khi giáp Tết người ta lại đưa về bán tập trung tại đình Hàng Trống, vì vậy được gọi là tranh Hàng Trống. Cũng như hai dòng tranh khác là tranh Kim Hoàng và tranh Đông Hồ, tranh Hàng Trống cũng có 2 loại tranh chính là tranh thờ và tranh tết, trong đó chủ yếu là tranh thờ phục vụ cho sinh hoạt tín ngưỡng, phục vụ đền phủ của Đạo giáo. Ngoài ra tranh hàng Trống còn có nhiều thể loại tranh khác như tranh truyện, tranh thế sự, tranh chúc tụng đều mang nét đẹp tinh tế, trau chuốt, màu sắc đậm đà và trang trọng.

Các đặc trưng về họa tiết và màu sắc trong tranh Hàng Trống…

Về họa tiết, tranh Hàng Trống có 4 họa tiết chính: Họa tiết xoáy, họa tiết mây, họa tiết sóng và họa tiết hoa
Họa tiết xoáy

Trong tranh Hàng Trống, đặc biệt là trong dòng tranh thờ, họa tiết xoáy thường xuất hiện trên áo các vị Thánh hoặc nhân vật chính trong tranh. Điểm đặc biệt là ở đây, họa tiết xoáy được sử dụng một cách linh hoạt chứ không nhất thiết theo cặp để thể hiện triết lý âm dương như thông thường. Họa tiết xoáy trong tranh Hàng Trống có thể được vẽ đơn lẻ xung quanh có các họa tiết bổ trợ hoặc với số lượng 3,4,5,7,… và phân bổ theo cảm hứng của các nghệ nhân trên tổng thể bức tranh.

Họa tiết mây

Họa tiết mây thường xuất hiện ở trên cùng của bức tranh. Với kỹ thuật vờn màu điêu luyện, mây là một họa tiết đặc sắc nhất của tranh Hàng trống. Tuy đều được thể hiện thành những mảng khối rõ ràng nhưng họa tiết mây trong tranh Hàng Trống lại có sự khác biệt giữa các bức tranh bởi kỹ thuật vờn màu xám, xanh, nâu hay tô màu ngũ sắc.

Họa tiết sóng
Họa tiết sóng thường xuất hiện ở phần dưới bức tranh. Mặc dù tượng trưng cho nước nhưng trong tranh Hàng Trống họa tiết sóng thường được thể hiện với nhiều màu sắc với những mảng khối sắc nét.

Họa tiết hoa

Hoa trang trí xuất hiện trên rất nhiều trang phục và đồ vật trong tranh Hàng Trống, nhất là trong các tranh tết, tranh thờ như hoa mẫu đơn, hoa sen, hoa đào,…

Về màu sắc, ngoài trắng và đen, các bức tranh Hàng Trống chỉ được vẽ với 6 màu xanh lá cây, xanh dương, hồng, cam, vàng và đỏ với các sắc độ đậm nhạt khác nhau. Tuy chỉ có 8 màu, nhưng với cách phân bổ khác nhau và kỹ thuật tô màu khác nhau đã tạo nên các bức tranh phong phú, đa dạng và không bức nào giống hệt bức nào.

Thực trạng việc ứng dụng họa tiết và màu sắc tranh Hàng Trống trong thiết kế bao bì sản phẩm lưu niệm tại Việt Nam nói chung và Đà Nẵng nói riêng hiện nay

Tại Việt Nam..

Ra đời vào khoảng giữa thế thời kỳ hoàng kim nhất của tranh Hàng Trống là cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20 nhưng sau đó bắt đầu suy tàn, do khó khăn về kinh tế và do thị hiếu thay đổi của người mua tranh. Hầu hết các nhà làm tranh Hàng Trống đều bỏ nghề, nhiều nhà còn đốt hết những dụng cụ làm tranh như ván, bản khắc, chỉ còn một người duy nhất còn làm tranh Hàng Trống là nghệ nhân Lê Đình Nghiên. Việc sưu tập, mua lại các bản khắc gỗ hay nghiên cứu về dòng tranh này chỉ với mục đích chủ yếu là phân tích, đánh giá nét đẹp trong tranh Hàng Trống và lưu giữ những bức tranh còn lại. Không có thiết kế nào ứng dụng màu sắc và họa tiết tranh Hàng Trống.

Từ năm 2014 trở lại đây thú chơi tranh dân gian đang có xu hướng gia tăng trở lại cùng với sự phát triển của đời sống. Con trai nghệ nhân Lê Đình Nghiên, nghệ nhân trẻ Lê Hoàn cũng bắt đầu tham gia vào việc sản xuất và phục chế dòng tranh này.

Năm 2018, họa sĩ Nguyễn Xuân Lam có cuộc triển lãm “Vẽ lại tranh dân gian” trong đó có một số bức tranh Hàng Trống được vẽ lại theo nguyên bản gốc bằng bút chì, có trang trí thêm và được đổ màu bằng kỹ thuật đồ họa để làm cho bức tranh mới mẻ và hiện đại hơn nhưng vẫn giữ lại được phong cách tạo hình của các nghệ nhân xưa

Cũng năm 2018, cuốn sách “Họa sắc Việt từ tranh Hàng Trống” của NTK Trịnh Thu Trang được phát hành. Đây là kết quả của quá trình nghiên cứu từ năm 2013 đến năm 2017 của dự án “Họa sắc Việt” do NTK Trịnh Thu Trang và nhóm S-River thực hiện, thâm nhập vào dòng tranh Hàng Trống để đưa ra các ứng dụng màu sắc và họa tiết của dòng tranh này trên các sản phẩm Việt Nam hiện đại, tìm ra một phong cách mới cho ngành thiết kế Việt Nam. Đây là dự án đầu tiên ở Việt Nam cung cấp những phân tích sâu sắc và phương pháp cụ thể cũng như tiềm năng ứng dụng về việc sử dụng màu sắc, họa tiết của dòng tranh dân gian Hàng Trống trong thiết kế đương đại. Những người làm dự án đã số hóa các dữ liệu thành bảng mã màu, file vector họa tiết cùng những gợi ý phối hợp màu sắc, minh họa bằng các ứng dụng trên thiết kế nhằm mục đích mang dòng tranh Hàng Trống tiếp cận đông đảo công chúng, đặc biệt là giới nghệ sĩ và nhà thiết kế trẻ tại Việt Nam.

Từ đó đến nay việc ứng dụng tranh dân gian Hàng Trống để thiết kế sản phẩm, trong đó có bao bì đã bắt đầu khởi sắc, tạo ra một xu hướng mới trong ngành thiết kế Việt Nam.

Tại Đà Nẵng…

Xét về tổng thể chung thực trạng bao bì sản phẩm lưu niệm hiện nay tại thành phố Đà Nẵng, đang ở vế thứ nhất là đáp ứng mức độ công năng sử dụng là chính, được dùng để bao gói và chứa đựng, bảo vệ hàng hóa, vận chuyển, xếp dỡ, bảo quản và tiêu thụ sản phẩm. Vế thứ hai rất quan trọng là thẩm mỹ bao bì nhằm thu hút thị giác và nâng cao thị hiếu của khách hàng, v.v. đồng thời giới thiệu văn hóa của doanh nghiệp, địa phương với người sử dụng thì chưa được quan tâm đúng mức.

Còn nói riêng, hiện nay chưa có thiết kế bao bì sản phẩm lưu niệm nào sử dụng họa tiết, màu sắc tranh Hàng Trống. Đây cũng chính là những khó khăn cho tác giả khi muốn có những sản phẩm tương đồng để học hỏi kinh nghiêm, nhưng đồng thời cũng là những thuật lợi cho tác giả khi khẳng định chắc chắn đây là hướng nghiên cứu mới, không chỉ mang lại lợi ích về lý luận, học thuật, lợi ích kinh tế mà nó còn mang lại lợi ích về văn hóa khi quảng bá thương hiệu Việt Nam bằng hình ảnh mang tính bản sắc của dân tộc.

Nhu cầu ứng dụng họa tiết và màu sắc tranh Hàng Trống vào thiết kế bao bì sản phẩm lưu niệm đá quý Non Nước tại Đà Nẵng

Theo khảo sát, đa phần khách du lịch đến Đà Nẵng hài lòng với sản phẩm lưu niệm và quà tặng du lịch là các mặt hàng mang đặc thù riêng, có nguồn gốc địa phương và dấu ấn du lịch của thành phố. Một số các mặt hàng lưu niệm được đánh giá cao có thể kể đến như sản phẩm là đồ mộc mỹ nghệ (tượng gỗ, tranh sơn mài, v.v.) hoặc hàng thủ công mỹ nghệ từ vỏ ốc, mây tre và đặc biệt là đá Non Nước. Sản phẩm lưu niệm từ đá mỹ nghệ Non Nước phong phú và đa dạng về chủng loại, kích cỡ và các dấu ấn thể hiện các địa danh nổi tiếng, sự hiện đại, năng động của một thành phố trẻ như Ngũ Hành Sơn, cầu Rồng, cầu Sông Hàn, v.v. được khách du lịch đánh giá rất cao.

Đá Non Nước là thương hiệu đã nổi tiếng từ rất lâu bởi lẽ nó có những nét riêng mà nhiều làng nghề khác không thể nào có được. Có thể nói rằng, sản phẩm lưu niệm từ đá Non Nước mà nhất là đá quý là sản phẩm lưu niệm đặc trưng nhất của thành phố Đà Nẵng, chiếm được nhiều cảm tình của du khách, và tạo được một thương hiệu riêng cho sản phẩm du lịch Đà Nẵng.

Mặc dù vậy, sản phẩm đá Non Nước nói chung và đá quý Non Nước nói riêng hiện nay chưa có bao bì riêng, phần lớn được đựng trong các hộp bìa cứng hoặc các pallet gỗ không có in nhãn mác, chỉ có tác dụng chính là bảo vệ sản phẩm khỏi sứt, vỡ. Việc thiết kế một bộ bao bì cho sản phẩm đá quý Non Nước, sản phẩm đặc trưng nhất, được khách du lịch ưa chuộng nhất, vì vậy, là một việc hết sức cần thiết. Mặt khác, những họa tiết và màu sắc trong tranh Hàng Trống vừa đẹp mắt, vừa phóng khoáng và rực rỡ rất thích hợp với cảnh quan thiên nhiên, phù hợp với biểu tượng của Đà Nẵng nói chung và đá Non Nước nói riêng, nên ứng dụng họa tiết và màu sắc tranh Hàng Trống trong thiết kế bao bì đá quý Non Nước không chỉ là điều cần thiết và có thể thực hiện được, mà còn tạo ra dòng sản phẩm mang tính truyền thống đặc thù của Đà Nẵng nói riêng và Việt Nam nói chung, cũng như gìn giữ và quảng bá được nét độc đáo của dòng tranh dân gian Hàng Trống đến du khách trong nước và nước ngoài khi đến Đà Nẵng.

Tiêu chí thiết kế

. Thể hiện được biểu tượng đặc trưng của thành phố Đà Nẵng và đá Non Nước

 Lựa chọn 3 biểu tượng phù hợp nhất là núi Ngũ Hành Sơn (Non Nước), cầu Rồng và Cá chép hóa rồng.

. Phối hợp màu sắc và họa tiết trang trí trong tranh Hàng Trống vào thiết kế

Họa tiết: Cả 4 họa tiết mây, sóng, xoáy và hoa đều phù hợp với sản phẩm đá quý nên có thể lựa chọn bất kỳ họa tiết nào. Các họa tiết cần được cách điệu để trở thành các họa tiết mới, trộn lẫn và thay thế cho nhau.

Màu sắc: Sử dụng 6 bộ màu cơ bản của tranh hàng Trống, không thay đổi mã màu để gìn giữ được đặc trưng của tranh Hàng Trống, đồng thời kết hợp các mã màu theo các cách khác nhau để sản phẩm thêm sinh động và đẹp mắt. Việc phối hợp các họa tiết và biểu tượng cách điệu dựa trên xu hướng thiết kế hiện đại, kết hợp hài hòa với nhau để vừa phát huy giá trị truyền thống vừa đảm bảo tính hiện đại và làm tăng tính thẩm mỹ cho bao bì sản phẩm.

. Quan tâm đến công năng và môi trường sử dụng

Đưa ra phương án thiết kế

1. Các phương án cách điệu họa tiết tranh Hàng Trống

• Họa tiết Xoáy

• Họa tiết Mây

• Họa tiết sóng

• Họa tiết hoa

2. Các phương án cách điệu biểu tượng Đà Nẵng

• Núi Ngũ Hành Sơn

• Cầu Rồng

• Tượng Cá chép hóa rồng

Từ các họa tiết đã được cách điệu, tác giả đã sắp xếp, bố cục và thiết kế nên 6 mẫu bao bì sản phẩm khác nhau.

Trải qua quá trình khảo sát khách du lịch, cơ sở Sản xuất & KD cũng như là lấy ý kiến từ các chuyên gia, các thiết kế đã được tổng hợp và chỉnh sửa lại, cho ra kết quả của bộ sản phẩm mẫu như sau

Thiết kế 3D demo trên máy

Bộ sản phẩm mẫu thật

KẾT LUẬN

Nằm trên dải đất miền Trung, với nhiều danh lam thắng cảnh như Ngũ Hành Sơn, Bà Nà, bán đảo Sơn Trà, đèo Hải Vân…, với các di tích lịch sử và các khu nghỉ dưỡng cao cấp chạy dọc theo bãi biển, Đà Nẵng đã và đang là nơi dừng chân lý tưởng cho du khách trong nước cũng như nước ngoài. Cùng với đó, việc phát triển các làng nghề truyền thống sản xuất quà lưu niệm cũng ngày càng được sự quan tâm của người dân và chính quyền thành phố

Trong nghệ thuật tạo hình, một trong những dòng tranh độc đáo, kết tinh nhiều giá trị thẩm mỹ và tín ngưỡng của người kinh kỳ xưa là tranh dân gian Hàng Trống. Là một trong ba dòng tranh dân gian xưa (tranh Đông Hồ, tranh Kim Hoàng và tranh Hàng Trống), với các họa tiết xoáy, sóng, mây, hoa và chỉ với 6 màu xanh lá cây, xanh dương, hồng, cam, vàng và đỏ với các sắc độ đậm nhạt khác nhau, tranh Hàng Trống đẹp rực rỡ, mang trong nó nguyên lý triết học, thẩm mỹ của tam giáo là Phật giáo, Đạo giáo và Nho giáo, đồng thời lại có hơi hướng phương Tây hiện đại mà vẫn giữ phong cách riêng của mình. Từ nội dung, hình thức đến chất liệu, tranh Hàng Trống không chỉ mang màu sắc đặc trưng riêng của Hà Nội mà còn rất Việt Nam, không bị trộn lẫn với bất cứ quốc gia nào khác.

Các sản phẩm lưu niệm được du khách quan tâm chủ yếu là những mặt hàng có tính đặc thù riêng, với nguồn gốc và chất liệu từ địa phương hoặc mang dấu ấn của địa phương đó. Trong những năm gần đây, khách du lịch đến Đà Nẵng ngày càng ưa chuộng các sản phẩm truyền thống nói chung và đá Non Nước nói riêng, nhưng các sản phẩm này gần như chưa có bao bì, hoặc có nhưng chưa thể hiện được tính chất và đặc điểm của sản phẩm, cần có những thiết kế riêng và phù hợp với đặc điểm của nó.

Chọn lựa họa tiết, màu sắc trong tranh Hàng Trống để thiết kế bao bì sản phẩm đá quý Non Nước sẽ vừa nhằm nâng cao giá trị của dòng sản phẩm này, vừa quảng bá được nét độc đáo của dòng tranh dân gian Hàng Trống đến du khách trong nước và nước ngoài khi đến Đà Nẵng. Sử dụng các họa tiết và màu sắc trong tranh Hàng Trống để thiết kế bao bì cho sản phẩm đá quý Non Nước không chỉ đơn thuần là bóc tách các họa tiết nguyên gốc mà được cách điệu, biến chuyển theo phong cách hiện đại mà vẫn giữ được nét dân gian và tươi sáng của dòng tranh này. Các biểu tượng của thành phố Đà Nẵng cũng được cân nhắc kỹ và 3 biểu tượng được lựa chọn cho thiết kế là núi Non Nước, cầu Rồng và cá chép hóa rồng vì chúng phù hợp với sản phẩm đá quý, thể hiện được cái hồn của đá Non Nước nói riêng và Đà Nẵng nói chung. Các phương án thiết kế cũng xem trọng việc kết hợp hài hòa giữa  các họa tiết và màu sắc trong tranh hàng Trống với các biểu tượng đặc trưng của Đà Nẵng, đảm bảo vừa truyền tải thông điệp của sản phẩm, vừa cân bằng giữa thương hiệu hiện đại và yếu tố truyền thống để tạo nên những thiết kế mang nét truyền thống nhưng lại có tinh thần hiện đại rất mạnh mẽ, vừa đảm bảo các yếu tố đặc trưng của bao bì và sản phẩm đá quý Non Nước. Có thể nói thiết kế có tính thực tế cao, nếu được thực hiện sẽ góp phần làm tăng sức hút của sản phẩm, thu hút chi tiêu, tăng doanh thu cho ngành du lịch Đà Nẵng. Từ đó có thể ứng dụng để thiết kế bao bì cho các sản phẩm lưu niệm khác tại Đà Nẵng nói riêng và Việt Nam nói chung.

ThS MTCN. Vũ Phan Minh Trang

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Đỗ Đức. (2003). Nghề tranh  Hàng Trống. Tạp chí Mỹ  thuật (73). Hà Nội.
2. Lê Như Hoa. (2008). Bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc trước thử thách của thời kỳ mới. Tạp chí Văn nghệ quân đội, số 10/2008.
3. Nguyễn Du Chi. (2000). Trên  đường tìm về cái đẹp của cha ông. Viện Mỹ thuật, Nhà xuất bản Mỹ thuật. Hà Nội.
4. Nguyễn Tiến Chung. (1971). Nghệ thuật tạo hình trong tranh dân gian Việt Nam. Tác phẩm mới (Số 15). Hà Nội.
5. Nguyễn Thị Thu Hòa. (2020). Dòng tranh dân gian Hàng Trống. Nhà xuất bản Thế giới và Bảo tàng Gốm sứ Hà Nội.
6. Nguyễn Quân. (1989). Mỹ thuật của người Việt. Nhà xuất bản Mỹ thuật. Hà Nội.
7. Phan Ngọc Khuê. (2016). Tranh dân gian Hàng Trống Hà Nội. Nhà xuất bản Hà Nội.
8. Trần Mai Thanh. (2011). Tranh dân gian Hàng Trống. Luận văn Thạc sĩ Văn hóa học. Học viện Khoa học Xã hội. Hà Nội.
9. Trịnh Thu Trang. (2018). Họa sách Việt từ tranh Hàng Trống. Nhà xuất bản Thế giới.
10. Võ Văn Hòe. (2011). Địa danh thành phố Đà Nẵng. Nhà xuất bản Đà Nẵng.
11. Ambrose Gavin and Harris Paul . (2011). Packaging the Brand: The Relationship Between Packaging Design and Brand Identity (Required Reading Range). AVA Publishing.
12. Artbook. (2012). Vietnamese folk paintings. Nhà xuất bản lao động. Hà Nội.